اهمیت واکسیناسیون نوزادان و کودکان: چه زمانی و کدام واکسن‎ها؟

واکسیناسیون یکی از مهم‌ترین و مؤثرترین دستاوردهای پزشکی در قرن‌های اخیر است که نقش حیاتی در کاهش مرگ‌ و میر نوزادان و کودکان ایفا می‎کند. بدن نوزادان به‌طور طبیعی در برابر بسیاری از بیماری‌های عفونی مقاوم نیست و کوچک‌ترین ویروس یا باکتری می‌تواند تهدیدی جدی برای سلامت آنان باشد.

در این میان واکسن‌ها با تحریک سیستم ایمنی بدن، توانایی دفاعی کودک را در برابر بیماری‌های خطرناکی مانند سرخک، فلج اطفال، سیاه‌سرفه و دیفتری تقویت می‌کنند. با این وجود برخی والدین هنوز در مورد زمان‌بندی تزریق، عوارض احتمالی یا حتی ضرورت تزریق واکسن نوزادان اطلاعات زیادی ندارند!

در این مقاله سعی داریم با نگاهی علمی، دقیق و کاربردی به این پرسش‌ها پاسخ دهیم: چرا واکسیناسیون برای کودکان ضروری است؟ چه واکسن‌هایی باید در چه سنی تزریق شوند؟ و اگر واکسنی تزریق نشود، چه عواقبی ممکن است در پی داشته باشد؟

چرا واکسیناسیون برای کودکان اهمیت دارد؟

بدن نوزادان در بدو تولد از ایمنی کافی برای مقابله با عوامل بیماری‌زا برخوردار نیستند. واکسن‌ها با شبیه‌سازی ابتلا به یک بیماری، سیستم ایمنی را آموزش می‌دهند تا در صورت مواجهه واقعی با ویروس یا باکتری، توانایی دفاع از بدن را داشته باشد.

واکسیناسیون برای کودکان نه‌تنها از ابتلای آن‎ها به بیماری‌های کشنده‌ای چون دیفتری، سیاه‌سرفه، فلج اطفال و سرخک جلوگیری می‌کند، بلکه باعث کاهش شیوع این بیماری‌ها در سطح جامعه نیز می‎شود. این پدیده که ایمنی جمعی نام دارد، حتی از افراد واکسینه‌نشده یا دارای ضعف ایمنی نیز محافظت می‌کند. در واقع واکسیناسیون صرفاً یک انتخاب فردی نیست و مسئولیتی جمعی به شمار می‎رود.

زمان‌بندی واکسن کودکان

واکسیناسیون در نوزادان و کودکان طبق یک برنامه دقیق و مرحله‌ به مرحله انجام می‌شود تا سیستم ایمنی آن‌ها به‌درستی در برابر بیماری‌های خطرناک تقویت شود. به این منظور برخی واکسن‌ها در چند نوبت و با فاصله‌های زمانی مشخص تزریق یا خورانده می‌شوند. با توجه به اهمیت زمان‌بندی واکسیناسیون کودکان در ادامه شرح دقیقی از زمان تزریق واکسن‌ها از بدو تولد تا سن ورود به مدرسه ارائه شده است:

واکسن‎های بدو تولد

• واکسن ب‌ث‌ژ (سل): از کودک در برابر بیماری سل محافظت می‌کند و به‌صورت زیرجلدی در بازوی چپ تزریق می‌شود.
• واکسن هپاتیت B، نوبت اول: برای پیشگیری از ابتلا به هپاتیت B که ممکن است به بیماری‌های کبدی مزمن منجر شود.
• واکسن فلج اطفال خوراکی، نوبت اول: به شکل قطره خوراکی تجویز می‌شود.

واکسن‎های ۲ ماهگی

• واکسن پنج‌گانه، نوبت اول: ترکیبی از واکسن‌های دیفتری، کزاز، سیاه‌سرفه، هموفیلوس آنفلوانزا تیپ B و هپاتیت B است که تزریق آن باعث محافظت کودک در برابر این پنج بیماری جدی می‌شود.
• واکسن فلج اطفال خوراکی، نوبت دوم
• واکسن روتاویروس، نوبت اول: از نوزاد در برابر اسهال‌های ویروسی شدید محافظت می‌کند.
• واکسن پنوموکوک، نوبت اول: از کودک در برابر عفونت‌های ناشی از باکتری پنوموکوک مانند مننژیت، ذات‌الریه، عفونت خون و عفونت گوش میانی جلوگیری می‌کند.

واکسن‎های ۴ ماهگی

• واکسن پنج‌گانه، نوبت دوم
• واکسن فلج اطفال خوراکی، نوبت سوم
• واکسن فلج اطفال تزریقی، نوبت اول: این واکسن مکمل واکسن خوراکی برای محافظت کامل‌تر در برابر فلج اطفال است.
• واکسن روتاویروس، نوبت دوم
• واکسن پنوموکوک، نوبت دوم

واکسن‎های ۶ ماهگی

• واکسن پنج‌گانه، نوبت سوم
• واکسن فلج اطفال خوراکی، نوبت چهارم
• واکسن فلج اطفال تزریقی، نوبت دوم
• واکسن روتاویروس، نوبت سوم (آخرین نوبت)
• واکسن سرخک، نوبت اول: این واکسن در 6 ماهگی برای جلوگیری از ابتلا به سرخک تزریق می‌شود.

واکسن‎های ۱۲ ماهگی

• واکسن MMR، نوبت اول: ترکیبی از واکسن‌های سرخک، سرخجه و اوریون است که از ابتلا به بیماری‌های ویروسی شایع کودکان جلوگیری می‌کند.
• واکسن پنوموکوک، نوبت سوم (دوز نهایی)

واکسن‎های ۱۸ ماهگی

• واکسن سه‌گانه: شامل واکسن دیفتری، کزاز و سیاه‌سرفه است و برای تقویت دوباره سیستم ایمنی بدن مورد استفاده قرار می‎گیرد.
• واکسن فلج اطفال خوراکی، نوبت پنجم
• واکسن MMR، نوبت دوم

واکسن‎های ۵ تا ۶ سالگی

• واکسن سه‌گانه، دوز نهایی
• واکسن فلج اطفال خوراکی، دوز نهایی

ممکن است این مطلب را دوست داشته باشید : زردی نوزاد ، دلایل و راهکارها

جدول واکسن های نوزاد

بر اساس دستورالعمل وزارت بهداشت، واکسن‌های پایه‌ای که همه کودکان باید دریافت کنند، در زمان‌های مشخصی تزریق می‌شوند. جدول زیر برنامه واکسیناسیون کودکان در ایران را به‌صورت خلاصه نشان می‌دهد:

سخت ترین واکسن نوزاد از نظر والدین کدام است؟

در برنامه واکسیناسیون نوزادان، برخی از واکسن‌ها به صورت ترکیبی تزریق می‌شوند تا کودک با یک نوبت تزریق در برابر چند بیماری محافظت شود. برای مثال واکسن پنج‌گانه (شامل دیفتری، کزاز، سیاه‌سرفه، هپاتیت B و هموفیلوس آنفلوآنزای نوع B) یکی از مهم‌ترین واکسن‌های ترکیبی است که تزریق آن از دو ماهگی آغاز می‌شود. استفاده از واکسن‌های ترکیبی با مزایای زیادی همراه است که از آن‎ها می‎توان به کاهش دفعات تزریق، افزایش همکاری کودک و اطمینان بیشتر از تاثیرپذیری آن اشاره کرد.

اما باید بدانید که واکسن‎های چندگانه معمولا به عنوان سخت ترین واکسن نوزاد شناخته می‎شوند. در واقع واکسن‌های پنج‌گانه یا سه‌گانه ممکن است باعث تب، بی‌قراری، درد در محل تزریق یا تورم شوند. این عوارض اغلب گذرا و طبیعی هستند و نشان‌دهنده فعالیت سیستم ایمنی کودکند.

در مجموع سخت بودن یک واکسن به معنای خطرناک بودن آن نیست؛ بلکه واکسن‌هایی که چندین آنتی‌ژن را هم‌زمان وارد بدن می‌کنند، ممکن است با واکنش بیشتری در بدن کودک همراه باشند. رعایت توصیه‌های پزشک و استفاده از روش‌های کاهش درد مانند کمپرس سرد، می‌تواند این دوره را برای نوزاد و والدین آسان‌تر کند.

اگر واکسن نوزاد را نزنیم چه می‌شود؟

عدم واکسیناسیون برای کودکان در زمان مناسب می‌تواند عواقب بسیار جدی برای کودک و اطرافیان داشته باشد. بسیاری از بیماری‌های خطرناک در کودکان مانند سیاه‌سرفه، سرخک، مننژیت یا فلج اطفال، بدون واکسن به‌راحتی منتقل می‌شوند و ممکن است منجر به مرگ یا ناتوانی دائمی گردند.

علاوه بر این کودک واکسینه ‌نشده می‌تواند ناقل بیماری به دیگران باشد؛ در واقع کودکان واکسینه نشده نوزادان تازه‌متولدشده یا بیماران با نقص سیستم ایمنی را در معرض خطر قرار می‌دهند.

علائم خطرناک بعد از واکسن شش ماهگی

پس از تزریق واکسن، بدن نوزاد ممکن است با علائم موقتی واکنش نشان دهد که اغلب طبیعی هستند. برخی از این علائم عبارتند از:

• تب خفیف
• بی‌قراری
• درد و قرمزی محل تزریق
• کاهش اشتها
• اسهال
• احساس خستگی

اما گاهی اوقات ممکن است علائم نوزاد شدیدتر باشد که در این موارد باید فوراً با پزشک تماس گرفت. از علائم خطرناک بعد از واکسن شش ماهگی می‎توان به موارد زیر اشاره کرد:

• تب بالای ۳۹ درجه و ماندگار
• گریه بی‌وقفه بیش از ۳ ساعت
• تشنج یا لرزش اندام: تا 14 روز پس از تزریق واکسن 6 ماهگی احتمال تشنج و صرع وجود دارد. در این موارد باید سریعا به پزشک مراجعه کرد.
• واکنش آلرژیک مانند کهیر یا تورم شدید
• سرفه و مشکل تنفسی شدید: اگر کودک بعد از تزریق واکسن دائما سرفه کرده و نمی‌تواند بخوابد یا بازی کند، حتما از پزشک کمک بگیرید.

اگرچه این علائم نادر هستند، اما توجه به آن‌ها برای اطمینان از سلامت کودک ضروری است.

ممکن است این مطلب برای شما مفید باشد : بررسی دلالیل گریه نوزاد

مراقبت‎های قبل و بعد از واکسیناسیون کودک

مراقبت قبل و بعد از واکسیناسیون تأثیر زیادی در کاهش ناراحتی‌های کودک دارد. بنابراین پیش از تزریق واکسن حتما از سلامت کودک اطمینان حاصل کرده و در صورت مشاهده علائم بیماری مانند تب یا سرفه، با پزشک مشورت کنید. همچنین پس از تزریق واکسن از روش‎های زیر برای کاهش عوارض واکسیناسیون استفاده نمایید:

• به کودک مایعات کافی بدهید.
• تا چند ساعت پس از واکسن از حمام کردن کودک خودداری کنید.
• محل تزریق را تمیز نگه دارید و از ماساژ دادن آن پرهیز کنید.
• لباس نخی، راحت و گشاد تن نوزاد بپوشانید.
• اگر کودک تب کرد برای کاهش تب او را پاشویه کنید.
• کودک را به پهلو بخوابانید تا در صورت استفراغ، احتمال خفگی از بین برود.
• مرتب به نوزاد شیر بدهید تا بدنش هیدراته بماند.
• از کمپرس سرد برای جلوگیری از ورم و قرمزی محل واکسن کمک بگیرید.
• حتما کودک را در آغوش بگیرید تا آرام شده و دچار استرس نشود.
• برای درمان تب و درد از داروهایی مانند استامینوفن استفاده کنید. البته بهتر است در این زمینه حتما با پزشک مشورت نمایید.

این مطلب را مطالعه بفرمایید : اولین غذای کمکی نوزاد

چرا پیروی کامل از برنامه واکسیناسیون نوزاد ضروری است؟

واکسیناسیون نوزادان گامی مهم در حفظ سلامت فردی و اجتماعی به شمار می‌رود، زیرا با رعایت دقیق برنامه زمان‌بندی شده و تزریق به‎موقع واکسن، کودک در برابر بسیاری از بیماری‌های کشنده ایمن می‌شود و ریسک انتقال بیماری در جامعه نیز کاهش پیدا می‎کند.

در پایان باید بدانید که آگاهی والدین درباره علائم طبیعی و خطرناک بعد از تزریق واکسن و مراجعه به‌موقع به مراکز بهداشتی می‌تواند آرامش خاطر و سلامت نوزاد را تضمین کند. اجرای درست این برنامه نه‌تنها سرمایه‌گذاری برای سلامت کودک است، بلکه مسئولیتی انسانی در قبال جامعه به حساب می‎آید.

سوالات متداول درباره واکسیناسیون نوزادان

1. آیا تأخیر چند روزه در تزریق واکسن مشکل‌ساز است؟

در بیشتر موارد تأخیر چند روزه مشکلی ایجاد نمی‌کند، اما تاخیرهای طولانی ممکن است باعث کاهش سطح ایمنی نوزاد شود.

2. آیا قبل از تزریق واکسن نیازی به استفاده از دارو وجود دارد؟

استفاده از دارو قبل از واکسن معمولاً توصیه نمی‌شود، مگر با تجویز پزشک؛ بنابراین استفاده خودسرانه از مسکن می‌تواند پاسخ ایمنی بدن را کاهش دهد.

3. آیا واکسن‌ها عوارض بلندمدت دارند؟

بر اساس مطالعات گسترده، واکسن‌ها ایمن هستند و ارتباطی با بیماری‌هایی مانند اوتیسم ندارند. همچنین عوارض بلندمدت اکثرا نادر و غیرمستند هستند.

4. سخت ترین واکسن نوزاد کدام است؟

سخت‎ترین واکسن‎های نوزادان شامل واکسن‎های سه‌گانه، پنج‎گانه و MMR هستند.